Kossakowski Antoni h. Ślepowron, przydomek Korwin, krypt. A. K., A. K. K. S. I. K. M., A. K. K. S. J. K. M., A. K. Kos. S. I. K. M., A. Kos., A. Kos. perewodczyk ruski rangiem, kapitan, porucznik dziewięcioletni, A. K. Koss. S. J. K. M., A. Koss., An. Kor. Koss, K…, Kos. (1718–1786), poeta, tłumacz, polemista religijny, sekretarz Gabinetu JKMci. Ur. 12 X 1718 r. zapewne w Bielewiczach na Żmudzi, folwarku posażnym matki, z domu Kamińskiej, przyrodniej siostry późniejszego opiekuna poety. Ojcem K-ego był Remigian, chorąży husarski w wojsku lit., rodem z Korony. Po wczesnej śmierci obojga rodziców K. wychowywał się, wraz z pięcioma młodszymi braćmi, w Szyłach, w domu stolnika kowieńskiego Dominika Kossakowskiego, ojca Józefa Kazimierza, późniejszego biskupa inflanckiego. W r. 1733 uzyskał K. za staraniem opiekuna zatrudnienie w kancelarii królewskiej Stanisława Leszczyńskiego, ale wkrótce został wydalony za nie znaną bliżej «swawolę». Osiadł wówczas na gospodarstwie w Bielewiczach i ożenił się z miejscową młynarzówną, po czym w obawie przed gniewem opiekuna «uciekł i 24 lata za zaginionego był miany» (Kossakowski, s. 21). Przebywał w Rosji (m. in. był guwernerem w Moskwie i «profesorem akademii»); wędrował po Wołoszczyźnie jako starszy jednej z sekt «bohomolców» i «rozpisywał do różnych osób listy, oznajmując o sobie, że pod imieniem Moliwdy panuje na jednej z wysp Grecji» (Kossakowski, s. 53); prawdopodobnie był też w klasztorze na górze Athos.
Wróciwszy do kraju, ok. r. 1758 prowadził K. we Lwowie publiczne dysputy z talmudystami i pod imieniem Moliwdy ogłosić miał przeciw nim książkę. Cieszył się względami arcbpa lwowskiego W. Łubieńskiego, dostał się na jego dwór, a po postąpieniu Łubieńskiego na godność prymasowską (19 III 1759) został marszałkiem dworu prymasa (w Łowiczu). W l. 1764–5 tytułował się też majorem wojsk kor. Pod koniec 1764 r., na skutek zawodu miłosnego sprzedał wszystkie swe ruchomości i wstąpił do klasztoru kamedułów na Bielanach, skąd z początkiem r. n. wyciągnął go J. K. Kossakowski, ówcześnie proboszcz wołpiański i – «gołego cale opatrzywszy przystojnie» – wysłał do Wołpy. W t. r. za protekcją «imiennika» (J. K. Kossakowskiego) i A. S. Młodziejowskiego, podkanclerzego kor., wszedł K. w służbę «przy kancelarii» Stanisława Augusta. Dn. 1 IV 1767 r. został sekretarzem Gabinetu JKMci, w l. 1775–84 pracował także jako tłumacz «języka ruskiego» w kancelarii Departamentu Spraw Cudzoziemskich Rady Nieustającej, nadto zatrudniony był w Archiwum Metryki Koronnej, gdzie od r. 1777 – jako znający dobrze język i pismo staroruskie – sprawował nadzór nad transliterowaniem na alfabet łaciński Metryki Litewskiej.
Twórczość literacką rozpoczął w l. 1764–5 publikacją zgrabnych wierszy panegirycznych (Do… Andrzeja Młodziejowskiego…, b. m. 1764, Wiersz w dzień dożywotniego złączenia… Michała Kaszyca z… Marianną Piotrowiczówną…, b. m. 1765, Wiersz na sprawiedliwą pochwałę, heroiny… Anny z Pociejów Tyszkiewiczowej…, b. m. 1765). Na przełomie r. 1770/1 ogłosił kunsztowną sielankę noworoczną Prośba pasterska, dedykowaną w tytule K. Karasiowi i J. Ogrodzkiemu, ale poświęconą wysławianiu Dafnisa-króla. W świetle dochowanej spuścizny obfitsza twórczość K-ego datuje się dopiero od r. 1771, w którym wszedł on do grona stałych współpracowników „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych”. Tymczasem był już wówczas poetą uznanym, wymienionym (pod imieniem Amintasa) w alegorycznej sielance A. Naruszewicza „Oczekiwanie pasterza na towarzyszów” obok pierwszych poetów kręgu królewskiego (I. Krasickiego, F. Bohomolca, W. Jakubowskiego, I. Nagurczewskiego, J. Szymanowskiego, J. E. Minasowicza, C. Czaplica i G. Rogalińskiego), oraz stałym uczestnikiem literackich obiadów Stanisława Augusta. Kilka z odczytywanych tam polskich i francuskich wierszyków «desertowych» jego pióra ogłosił z nieistniejącego dziś rękopisu „Litterariów” królewskich S. Tomkowicz. Na łamach „Zabaw” publikował K. ody refleksyjne (Kto mądry), religijne (Bogu jednemu niewiadomemu) i polityczne (Do narodu i potomności o okropnym przypadku przez Jego Królewską Mość P. N. M. w r. 1771 dnia 3 listopada doświadczonym), utrzymane w poetyce Naruszewiczowskiej panegiryczne sielanki (Do… Adama Czartoryskiego… ułomek wierszów opisujących obraz życia wiejskiego, Smutek nad Dafnisem pól północnych pasterzem chorującym), wierszowane komplementy (dla króla i I. Czartoryskiej), oryginalne i przekładane z „Antologii greckiej” epigramaty, wreszcie przekłady (wierszem i prozą) z moralistów starożytnych (Kwintyliana, Demofila, Demokryta). Utwory K-ego wyróżniają się kunsztownością języka, poprawnością wiersza, niekiedy zaś również zaangażowaniem uczuciowym. Oda Do narodu i potomności (wydana też w osobnym druczku ulotnym), pełna oburzenia na bezecność niedoszłych królobójców, wywołała wiele napastliwych wierszy w odpowiedzi (ogłosił je I. Chrzanowski).
Po ustaniu „Zabaw” (z końcem 1777 r.) wydał K. Wiersz w dzień dorocznej elekcji Najjaśniejszego Pana… dnia 7 września 1779 (b. m.), a F. D. Kniaźnin – tłumaczenie łacińskie nie znanego w wersji polskiej utworu K-ego Kalendae Jannuariae („Carmina”, W. 1781). Następna praca literacka niewątpliwego autorstwa pisarza to wykonany na zamówienie królewskie i wynagrodzony brylantowym pierścieniem, wierny (aż do nieudolności) przekład komedii Katarzyny II „Obmanščik”, ukończony w niespełna 2 miesiące (7 III 1786) po prapremierze petersburskiej (19 I). Oficjalną działalność pisarską K-ego zamyka translacja z języka «słowiańskiego» Opisanie Państwa Moskiewskiego wydrukowane w r. 1768 (P. Bańkowski). W świetle przekazów współczesnych wnosić jednak należy, że K. – «samą tylko łaską Pańską [Stanisława Augusta] od publicznej wzgardy i nienawiści dla pism i gadań jadowitych… zasłoniony» („Korespondencja” Naruszewicza) – miał na swym koncie autorskim również twórczość innego rodzaju. Gazetka, pisana z Warszawy przez dobrze poinformowanego pijara T. Ostrowskiego, przypisuje mu autorstwo poematu paszkwilancko-obscenicznego w 135 sekstynach Suplement „Przewodnikowi warszawskiemu” przez innego autora wydany w tymże r. 1779, dopełniającego równie swawolny „Przewodnik” Jana Czyża. Ostatnio rozważa się też możliwość autorstwa K-ego tzw. drugiej części „Powązek”, przypisywanej S. Trembeckiemu na równi z tzw. częścią pierwszą i łączonej z nią w jedną całość.
W życiu prywatnym, «człowiek pełen dowcipu tyle, ile płochości» (Kossakowski, s. 53), posługiwał się nieraz intrygą, zrażając do siebie nawet protektorów i przyjaciół, jak np. Naruszewicza, w r. 1773 autora adresowanego doń przyjaznego wierszyka „Bezżeństwo”, a w 1781 – przytoczonych wyżej ostrych słów, w odpowiedzi na donos K-ego o jego intymnych związkach z kasztelanową Jezierską. Z drugiej strony, wspierał K. ubogich kolegów po piórze, tę jego uczynność wysławiają wiersze Ksawerego Zubowskiego i S. P. Zmarł K. w Warszawie 28 XII 1786 r., uroczyste nabożeństwo pogrzebowe odprawione zostało 16 I n. r. w kościele pojezuickim Św. Jana, po czym pochowany został «in Ecclesia Germana Nationali» („Liber mortuorum” parafii Św. Jana). «Testamentem śmiesznym i dziwacznym resztkującą i roztrwonioną swoją substancją rozpisał na Poniatowskich, oddalając braci rodzonych» (Kossakowski, s. 206).
W dotychczasowych pracach biograficznych (poza artykułem Z. Raszewskiego i Nowym Korbutem) utożsamiany był K. z innym Antonim Kossakowskim (synem Marcina, podstolim nowogrodzkim), a nawet traktowany jako dwie różne osoby (T. Żychliński). Podawano też mylne daty jego śmierci.
Portret K-ego znajdował się w Galerii Stanisława Augusta (Mańkowski T., Galeria Stanisława Augusta, Lw. 1932 I, II); – Estreicher; Nowy Korbut (Oświecenie); Aleksandrowska E., Zabawy Przyjemne i Pożyteczne 1770–7, Wr. 1959, Książka w Dawnej Kulturze Pol., IX; Biblioteka Narodowa w Warszawie. Rękopisy, nabytki, dary, Z. 2, W. 1935 (spis zawartości rkp. „Litteraria”); Enc. Org.; W. Enc. Ilustr.; Hrabec S., Pepłowski F., Wiadomości o autorach i dziełach cytowanych w „Słowniku” Lindego, W. 1963; Boniecki; Kossakowski S. K., Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich, W. 1876 I 174–5; Uruski; Żychliński; – Bańkowski P., Archiwum Stanisława Augusta, W. 1958; Baranowski I., Udział Stanisława Augusta w przygotowaniu kodeksu dyplomatycznego, „Przegl. Hist.” 1911 z. 2 s. 251; Chrzanowski I., Z dziejów satyry polskiej XVIII wieku, W. 1909; Majewski W., Skorochód, Rzecz o archiwach, „Roczn. Tow. Warsz. Przyj. Nauk” T. 8: 1812 i osob. b. m. 1813; Raszewski Z., Kto przetłumaczył „Oszusta”?, „Pam. Liter.” R. 55: 1964 z. 2 s. 502–3; tenże, Teatr Narodowy w l. 1779– 1789, „Pam. Teatr.” R. 15: 1966 z. 1/4 s. 117; Rymszyna M., Gabinet Stanisława Augusta, W. 1962, Studia i Materiały z Dziejów Pol. w Okresie Oświecenia, V; Tomkowicz S., Z wieku Stanisława Augusta, Kr. 1882 II 82–5; – Czarnek M., Do … A. K. K-ego sekretarza JKMci, „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” 1773 t. 7 cz. 2; Kalendarzyki polityczne z l. 1776–84; Kossakowski J. K., Pamiętniki…, 1738–1788, Wyd. A. Darowski, W. 1891; Naruszewicz A., Bezżeństwo, „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” 1773 t. 7 cz. 2; tenże, Korespondencja… 1762–1796, Wyd. J. Platt, Wr. 1959; tenże, Oczekiwanie pasterza na towarzyszów, „Zabawy Przyjemne’ i Pożyteczne” 1771 t. 3 cz. 1; Paprocki F., (Przedmowa do) Wiadomości… albo specyfikacja starostw, Łowicz 1777; S. P., Do JWPana A. K. K-ego sekretarza JKMci w dzień imienin, [b.m.r.]; Zubowski K., Zebrany wiersz, W. 1786 I 74–7; – „Gaz. Warsz.” 1780 nr z 13 XII; – Nekrologi: „Gaz. Warsz.” 1786 nr 104, 1787 Suplement (do) nr 1, nr 5; – AGAD: Arch. Ks. J. Poniatowskiego A 211 k. 10 (État général des présents), Zbiór Popielów 54 (bilety od Stanisława Augusta); Arch. Hist. w Kijowie: zbiór 228 rejestr 2 nr 14 (Suplement „Przewodnikowi warszawskiemu”); Arch. Parafii Rzym.-Katol. Św. Jana w W.: Liber mortuorum 1780–1796 s. 117; B. Czart.: rkp. nr 227 (fragment Metryki Litewskiej przepisania K-ego), nr 668 (listy), nr 928 (j.w.); B. Jag.: rkp. 6799 II r. 1780 k. 18 (gazetka T. Ostrowskiego); B. Uniw. Warsz.: rkp. 1069 (przekład Obmanščika).
Elżbieta Aleksandrowska